Neleri Göremiyoruz? Göremediğimiz Şeyler Neler? Bize Neler Anlatıyor?

Neleri Göremiyoruz? Göremediğimiz Şeyler Neler? Bize Neler Anlatıyor? Evinize aldığınız üçüncü Aloe vera bu. Önceki iki yetiştirme girişiminiz de başarısız olmuş, çiçekleriniz çürüyüp ölmüşler. Oysa kaliteli toprak ve vitaminler alıp, çiçeğinizi balkonda en uygun yere koymuştunuz. Hatta güneşin konumuna göre saksının yerini değiştiriyordunuz. Toprağında yuvalanan sineklerle bile amansız mücadelelere giriştiniz. Olmadı, bu da boynunu büktü, belli ki solup gidecek.

Üzülüyorsunuz.

Sonra kaldırımda yürürken betonun içinden fışkırmış güzel, sarı bir çiçek görüyorsunuz. Bu çiçek, kimse onun bakımıyla uğraşmadan nasıl hayatta kalabiliyor?

Yürümeye devam ederken bina kenarlarından, duvar yarıklarından fışkıran diğer yaşamı, rengarenk çiçekleri ve gürbüz çimenleri fark ediyorsunuz. Bunlar bu kadar çetin koşullarda nasıl yaşıyor da sizin çiçekleriniz onca bakıma, özene rağmen hayata erkenden küsüp gidiyor? Bir yerde yanlış mı yapıyorsunuz? Yanlış giden ne var?

Kafa karıştırıcı değil mi?

Peki ya asırlık binaların bu kadar sağlam olmasının nedeni nedir? Bir sürü yüksek, güncel teknoloji ile inşa edilmiş binanın arasında, bir sürü depreme, yakıcı güneşe, soğuğa rağmen uzun yıllar boyunca nasıl ayakta kalabilmişler? Oysa 20-30 yıllık binaların ilk depremde yıkılıverdiğini duyuyorsunuz.

Ya eski müziklerin daha kaliteli olması, artık böyle kaliteli müzikler yapılamaması?

Tüm askerler çelik miğfer takarsa hastanelere kafa yaralanması nedeniyle gelen asker sayısı neden patlama yapar?

Peki tüm bu soruların ortak bir yanıt içerdiğini söylesek?

Hayatta Kalma Yanılgısı Nedir?

Hayatta Kalma Yanılgısı, belirli bir sürecin tamamından geçerek hayatta kalmış örneklere dayanarak hatalı sonuçlara ulaşmamıza neden olan, hatalı bir düşünme biçimidir. Genel olarak şöyle formülize edilebilir:

1. Y özelliği, X nesnelerinin örneklenebilirliğini etkileyen bir niteliktir.
2. Örneklenen X nesnelerinin Y niteliği var.
3. Dolayısıyla Y özelliği, X nesnelerinin genelini nitelemekte kullanılabilir.

Eğer Y özelliği, örneklenebilen X nesnelerinin örneklenebilirliğini etkilemiyor olsaydı, yani Y özelliğine sahip olup olmamalarından bağımsız olarak X nesnelerini örnekleyebiliyor olsaydık (yani 1. öncül hatalı olsaydı), o zaman bu çıkarım doğru olabilirdi veya geri kalan formül basamakları ayrıca tartışılabilirdi. Ancak eğer hangi X nesnelerini örnekleyebildiğimiz, Y niteliğine bağlı olarak değişiyorsa, bu durumda örneklediğimiz X nesnelerinin özelliklerini bütün X nesnelerine genelleyemeyiz. Neleri Göremiyoruz? Göremediğimiz Şeyler Neler? Bize Neler Anlatıyor?

Yani Hayatta Kalma Yanılgısı, bizim sadece görünen örneklere dayanarak bir sonuca ya da genellemeye ulaşmamız şeklinde bir çıkarım hatasıdır. Bu durumda biz sadece belirli bir süreçten geçmiş, benzerlerini eleyerek “hayatta kalmış” ve bu yüzden görünür olan örneklere dayanarak sonuca ulaşma hatasına düşeriz.

Eğer herhangi bir olay, olgu veya süreç hakkında sağlam sonuçlara ulaşmayı istiyorsak, o süreçten geçememiş diğer örneklerin varlığını da değerlendirmek zorundayız. Elbette, her durumda başka örnekler var olmayabilir (yani 1 numaralı öncül geçersiz olabilir). Ancak bu ihtimali elemeden önce, dikkatli ve yeterli bir inceleme yaptığımızdan emin olmalıyız.

Şimdi çeşitli örnekler üzerinden giderek bu konuyu daha iyi anlamanıza yardımcı olacağız.

Hayatta Kalma Yanılgısı Örnekleri

Yatırım ve Finans Dünyasından Bir Örnek

Bir sabah işinize gitmek için evden çıkarken, apartmandaki posta kutunuzda size özel yazılmış bir kart buluyorsunuz. Kartta, borsadaki A firmasının hisse senedi değerinin bir sonraki gün yükseleceği yazıyor. Ciddiye almıyorsunuz, geleceği bilecek halleri yok! Ancak ertesi gün meraktan bakıyorsunuz. Gerçekten de bahsettikleri hisse senedinin değeri yükselmiş. Tabii ki bu çok bir şey ifade etmiyor. Şanslı bir tahmin olmalı, o kadar…

Bir hafta sonra benzer bir kart daha gelmiş, bakıyorsunuz bunda da B firmasının hisse senedi değerinin bir sonraki gün azalacağı yazıyor. Ertesi gün kontrol ediyorsunuz, yine doğru! Fiyat, bahsettikleri gibi azalmış.

Bir hafta daha geçiyor ve başka bir kart sizi posta kutunuzda bekliyor. Bu sefer merakla açıp bakıyorsunuz ve C firmasıyla ilgili benzer bir kart var ve ertesi gün bu kartın da bir gün sonra ne olacağını tam olarak bildiğini görüyorsunuz.Neleri Göremiyoruz? Göremediğimiz Şeyler Neler? Bize Neler Anlatıyor?

Aklınız karışıyor, afallıyorsunuz. Ne olup bittiğini çözemiyorsunuz.

Birkaç gün sonra yine posta kutunuzda şöyle bir kart beliriyor:

Daha önceki fiyat analizi tahminlerimizin ne kadar isabetli olduğunu gördünüz. Eğer yatırım danışmanınız olmanız için kurumumuzla iletişime geçmek isterseniz lütfen şu telefon numarasını arayın.

Ne yaparsınız? Arar mısınız?

Peki ya bunun varsayımsal bir örnek olmadığını, ABD’de 30’lu ve 40’lı yıllarda cidden yaşanmış bir durum olduğunu söylesek?

Gizemi aralayalım: İlk mektuplar, 10.000 kişiye gönderildi. İlk gönderilen binlerce kartın yarısının üzerinde A firmasının hisse senedi değerlerinin artacağı, diğer yarısında ise azalacağı yazıyordu. Sonuçta, haliyle, 5.000 kişiye gönderilen “tahmin” doğru çıktı. Bu 5.000 kişinin 2.500’üne B firmasının değerinin artacağı, diğer yarısına ise azalacağı yazıldı. Haliyle, yine, 2.500 kişininki doğru çıktı. Üçüncü tur sonunda da aynı işlem tekrar edildiğinde, toplamda tam 1.250 kişiye, üç tahminin üçü de tutan kart gönderilmiş oldu. Kendilerine daha sonra telefon numarası içeren bir kart daha atılan bu 1.250 kişilik grubun çoğu, yazılan numarayı anlaşma için aradı. Eğer yeni tahmini duymak istiyorlarsa, kendilerine yüklü miktarda para vermeleri gerekecekti; ama sonuçta kat kat fazlasını kazanacaklardı. Çünkü en nihayetinde bu büyük “deha” ile çalışıp, zengin olmamak mümkün müydü? Halbuki “deha”, sadece istatistiği ve yeterince büyük bir kitleyi kullanarak, sahte bir bilgelik illüzyonu yaratıyordu.

Bu gibi durumlarda sezgisel ve açıkça yanlış düşüncemize yol açan şey, psikolojide bir mantıksal yanılgı (veya mantık safsatası) türü olarak ele alınan Hayatta Kalma Yanılgısı‘dır (İng: “Survivorship Bias”).

Bu üç turda elenen 8.750 kişiyi değerlendirmeye almadan, sadece azınlık gruptaki 1.250 kişinin deneyimlerini değerlendirmeye aldığımız için, yanlış çıkarımlarda bulunuyoruz.

SİZİN İÇİN: Peri Nedir? Periler Gerçekten Var Mıdır? Perilerin Gerçek Hayatı

Savaşlardan Örnekler

Miğferler ve Kafa Yaralanmaları

1. Dünya Savaşı sırasında İngiliz ordusu Brodie miğferi denilen çelik miğfer türünü askerlerine dağıttı. Amaç, elbette ki askerlerin kafalarına gelecek mermi, şarapnel vb. zarar verici maddelerden onları korumaktı. Daha sonra ABD ordusunda da bu miğfer askerlere dağıtıldı.

Ancak beklenmedik bir durum ortaya çıktı: Askerler, kendilerini kafa yaralanmalarından koruması için dizayn edilen bu miğferi kullanmaya başladıktan sonra, hastanelere kafa yaralanmaları ile gelen asker sayısında patlama oldu! Miğferin dizaynıyla uğraşanlar, yeni tasarımlar üzerinde çalışmaya başlamışken, bir istatistikçi gizemi çözdü: Daha önceden kafa yaralanması ile hastaneye gelen bu kadar çok asker yoktu, çünkü kafasından şiddetli darbe alan birçok asker hastaneye gidemeden hemen ölüyordu. Miğfer kullanmaya başladıktan sonra kafa travması, kanama, ezilme vb. yaralanmalar nedeniyle hastaneye giden asker sayısı da doğal olarak artmıştı.

Yani, miğfer kullanımının artması ile hastaneye kafa yaralanması ile gelen asker sayısının artması ilişkilidir, ancak bu ilişki bizim sezgisel (ve yanlış) düşündüğümüz gibi bir neden-sonuç ilişkisi değildir. Miğfer sayesinde askerler mezar yerine daha çok hastaneye gitmeye başlamıştır.

Biz, kafasına şiddetli darbe almış askerlerden sadece hayatta kalanları görüp, onlara dayanarak bir sonuca ulaşmaya çalıştığımız için hatalı çıkarımda bulunuyoruz.

Oysa başarısız olan örnekleri göremediğinizde, başarılı olanla olmayan arasındaki farkı da göremezsiniz. Sadece başarılı olan örneklerden yola çıkarak genelleme yapılamaz. Neleri Göremiyoruz? Göremediğimiz Şeyler Neler? Bize Neler Anlatıyor?

Savaş Uçakları ve Mermi Delikleri

Bu sefer 2. Dünya Savaşı’ndayız. Müttefikler, birçok savaş uçağının düşman hatlarındayken vurularak düşmesinin önüne geçmek için bir çözüm düşündüler: Bu hatlardan vurularak gelen uçakların üzerindeki mermi izlerinin konumlarını araştıracak, uçakların en çok nerelerden vurulduklarını tespit edecekler ve buralar ekstra bir zırhla kaplanacaktı. Mantıklı, değil mi? Uçaklardaki mermi izlerinin konumlarını incelediler. En çok mermi izinin kanatlarda, kuyrukta ve tam gövdenin altında olduğunu gördüler ve buralara zırh yapmaya karar verdiler.

Ancak bir matematikçi olan Abraham Wald, inceledikleri uçaklarda en az mermi izinin motor yakınlarında olmasından yola çıkarak “aydınlandı”ve bu yanılgıdan zihnini kurtararak, gerçeği gördü: Motorlardan vurulan uçaklar zaten düşmüştü, yani geri dönememişlerdi, geri dönen uçaklardaki mermi izleri, uçakların düşmesine neden olmayan yerlerdeki, göreli olarak zararsız konumlardı. Zırhı en çok mermi izi olan yerlere değil, en az iz olan yerlere yapmaları lazımdı!

Dualar ve Hayatta Kalanlar

Çok eski bir örneğe, bu yanılgının adının tam olarak hakkını verdiği bir örneğe bakalım. Milattan önce 1. yüzyılda Cicero şöyle bir anekdot aktarır:

Diagoras’ın bir arkadaşı ona heyecanla yakınlardaki bir gemi kazasından bahsediyordu. Onu heyecanlandıran kazanın kendisinden çok bir mucizeydi, kurtulanların hepsi ölmemek için Tanrı’ya yakardıklarını, dua ettiklerini söylüyordu. Belli ki bu yakarışları karşılık bulmuş ve hayatta kalmışlardı. Diagoras şöyle yanıt verdi: “Peki ya boğulup ölenler, hiçbiri dua etmemiş mi?”

Bu örnekte de aynı durumu, çıkarımlarımızı sadece hayatta kalanlara, görebildiklerimize dayanarak verdiğimizi ve bunun birçok durumda büyük bir yanılgıya neden olduğunu görüyoruz.

Mimari Örnekler

Sokakta yürürken kocaman apartmanların gölgesinde kısacık kalmış ama şık, eski bir yapı görüyorsunuz. Üzerinde yapım tarihi de var, yaklaşık bir buçuk asır önce yapılmış. Şimdiki binalar öyle mi? Hepsinin ömrü birkaç on yıl var ya da yok.

Cidden öyle mi? Sizin gördüğünüz eski binaların hepsi, uzunca bir süreç içinde hayatta kalan “seçkin” bir topluluk. Yıkılan, depremle yerle bir olan, güneş ve yağmurla dağılarak yok olmuş sayısız binayı görmüyorsunuz.

Buna benzer başka bir “seçkin” topluluk da, çok eskilerden günümüze kadar gelen eşyalar. Bunları görünce de “Artık böyle sağlam malzemeler kullanmıyorlar, eski malzemelerin kalitesi hiçbir şeyde yok.” diye düşünüyorsunuz. Oysa bu eşyalar da, sayısız eşya arasında elenip yok olmayanlar, sağ kalanlar.

60’lardan, 70’lerden kaliteli müzikleri dinlediğinizde de aynı yanılgı sizi etkiliyor olabilir. Hâlâ dinlenenler, o zamandan kalan binlerce şarkı arasından en kaliteli olup eskimeye karşı en çok direnenler. Siz, o zamanların en nadide örneklerini dinliyorsunuz.

90 yaşında olup hâlâ sigara içen dedeniz, sigaranın çok da zararlı olmadığının kanıtı mı? Peki ya sigara yüzünden ölen büyük nineniz, duyduğunuz onca insan? Bir yanılgı yüzünden hayatınızı heba etmediğinizden emin olun deriz. Neleri Göremiyoruz? Göremediğimiz Şeyler Neler? Bize Neler Anlatıyor?

Sahtebilim Örnekleri

Zener Kartları ve Telepati

Zener ve Rhine isimli iki kişi, 1930’lu yıllarda “Zener Kartları” isminde bir deste oluşturup bunu parapsikolojik algılamayı incelemek için kullanmaya karar verdiler.

Destede, 5 tür şekilden oluşan kartların her birinden 5’er tane, yani toplamda 25 kart vardı. Karşılarındaki insanlardan, kartın ön yüzünü onlar görmeyecek şekilde tutarak, karttaki şeklin ne olduğunu tahmin etmeleri isteniyordu ve bu destedeki her bir kart için sırayla deneniyordu.

Zener ve Rhine, parapsikolojik algılamanın bir gerçek olduğu sonucuna ulaştıklarını açıkladılar. Basının karşısına 25 karttan 10’unu doğru tahmin eden birkaç insan çıkardılar. Bu insanların yüksek isabetli tahmin sayısını, yanlarındaki birkaç şahit de onaylıyordu.

Oysa istatistiksel olarak insanların %79’u, 3 ila 7 arasında doğru sayıda tahminde bulunmalıydı. Bu insanlar gerçekten de duyu ötesi algılamaya mı sahipti?

Tabii ki hayır. Çoğu denemede insanların 5 civarında doğru tahminde bulunacağı istatistiksel bir gerçektir, ancak bazı denemelerde bazı insanların daha fazla doğru tahminde bulunacağı da istatistiksel bir gerçektir. Bir kişinin 25 karttan 15 ya da daha fazlasını doğru bilme olasılığı 90.000’de 1’dir. Yani eğer bu testi yeterince sayıda insana yeterince kez tekrarlarsanız, aralarından bazılarının nihayetinde bu skora ulaşması artık o kadar şaşırtıcı gelmeyecektir.

O yüzden Zener ve Rhine bu “deneylerini” yıllar boyunca defalarca kez tekrarladığında, arada bir, bir insanı basının karşısına çıkarıp, “İşte bir parapsikolojik fenomen durumu. Bu insan, kartlardan tam 15’ini doğru tahmin etti. Açık bir fizik ötesi fenomen.” dediğinde ya da başka insanlar benzer söylemlerde bulunduğunda, bir daha düşünün.

Astroloji, Fal, Deprem Kâhinleri ve Diğer Sahtebilim Türleri

Benzer bir durumu astroloji, falcılık, deprem kâhinliği gibi sayısız sahtebilim türünde de görmekteyiz. Bilimsel hiçbir altyapısı olmayan, dolayısıyla herhangi bir tahmin veya öngörü gücüne sahip olmayan; ancak buna rağmen sanki belirli olayları önceden kestirme yeteneğine sahipmiş gibi davranan sahtebilim türlerinin ana yöntemi, “Hayatta Kalma Yanılgısı”nı iyi kullanmaktan ibarettir.

Bu gibi sahtebilimciler, sözde “kariyerleri” boyunca kişilere özel veya kitlelere uygun olacak çok sayıda iddiada bulunurlar. Tıpkı yatırım tavsiyesinde bulunulan örnekte geniş kitlelere farklı tahminlerde bulunmak gibi… Bunların neredeyse hiçbiri tutmaz, çünkü tutabilmesi için sistemli bir şekilde yapabilecekleri hiçbir analiz yöntemi yoktur. Ancak yeterince geniş bir kitleye, gerek Forer-Barnum Etkisi’ni takip edecek biçimde hazırlanmış yalanlar, gerekse de istatistiki olarak yeterince geniş ihtimalleri kapsayacak düzeyde uydurulan iddialar yayılacak olursa, bunlardan bir kısmının tutması olasılık matematiği dâhilinde elbette mümkündür.

Bu kişiler, kimi zaman tutmayan tahminlerini dijital ortamda (mesela Twitter’da) silerek, geriye sadece tutan tahminlerini bırakırlar. Böylece geri dönüp bakan biri, her iddialarının tuttuğunu sanarak bu kişilerden etkilenecek ve onlara para kaptıracaktır veya onlara prim yaptırarak geniş kitlelere erişmelerini sağlayacaklardır (örneğin deprem kâhinlerinin çoğu, tutmayan tahminlerini silerler). Neleri Göremiyoruz? Göremediğimiz Şeyler Neler? Bize Neler Anlatıyor?

Çoğu zamansa bu tür bir uğraşa girmelerine gerek bile kalmaz, çünkü zaten astroloji ve fal gibi şeylere inanan kişiler, o kadar da inanan kişiler değillerdir. Bir tahmin tutmazsa, “Aman canım ne bekliyorduk sanki, ne demişler, fala inanma ama falsız da kalma.” derler. Tahmin tuttuğundaysa, “Ay nasıl bildi!” diyerek paylaşılır ve tutan az sayıda (ve çoğu zaman zaten herkese veya çok geniş kitlelere uyacak biçimde tasarlanmış) tahmin, popülerize edilir.

Yani sahtebilimciler, sadece doğal Hayatta Kalma Yanılgısı’ndan faydalanmazlar. Ek olarak, insanlar tarafından yaratılan yapay bir Hayatta Kalma Yanılgısı’ndan da beslenirler. Bu sayede, haksız bir başarı algısı yaratırlar ve bunun üzerinden gelir elde edebilirler. Neleri Göremiyoruz? Göremediğimiz Şeyler Neler? Bize Neler Anlatıyor?

Girişimciler, Milyonerler ve Milyarderler

Hayatta Kalma Yanılgısı’nın günlük yaşamımızda sık karşılaştığımız bir başka örneği de başarı ve başarılı insanlarla ilgili.

Bill Gates, Steve Jobs, ve Mark Zuckerberg’in üniversite eğitimlerini bitirmeden terk ettiklerini belki duydunuz. Eh, o zaman yüksek düzeyde bir başarı, teknik bir alanda olsa bile, üniversite mezuniyeti gerektiriyor olmamalı. Bu durumda yapmanız gereken şey, üniversite okurken parlak fikir bulup, tüm zamanınızı ve enerjinizi bu fikri uygulamaya geçirmek için uğraşmak olmalı, yani başarılı olmak için okulu bırakmalısınız… Öyle mi acaba? Peki ya aynı amaçla okulu bırakıp hayatı boyunca pişmanlık yaşayan, adını bile bilmediğimiz bir sürü insan?

Siz, üniversite mezunu olmayan ve şimdi işsiz kalan ya da kötü koşullarda çalışan bu sayısız insanı medyada okuyup durmuyorsunuz, siz sadece aynı yola girip başarılı, hatta çok başarılı olanları duyuyorsunuz. Siz, hayatta kalanların öykülerini dinliyorsunuz.

İdealleri için her şeyi göze almış, hiç yılmamış, eleştirilere kulak tıkamış, kararlılığından vazgeçmemiş ve başarısız olmuş insanlar TED konuşmacısı ya da yaşam koçu olmuyor.

Kaç girişimci bir milyonerden fikir almak, tavsiyelerini dinlemek istemez? Peki onunla aynı şeyleri uygulayıp başarısız olmuş çoğunluğun tavsiyelerini kim dinlemek ister? Neleri Göremiyoruz? Göremediğimiz Şeyler Neler? Bize Neler Anlatıyor?

Çok zengin bir sürü insanın biyografilerine, yaptıkları sıra dışı şeylere, normların dışında kalan tercihlerine ya da alışkanlıklarına bakıyoruz. Ya başarıları bunlar nedeniyle değil de, tam tersi, bunlara rağmen oluşmuşsa? Üniversiteyi bırakan bir multimilyoner, bu yüzden değil, buna rağmen başarılı olmuşsa? Çoğu başarı durumunda kişinin bağlantıları (akrabalar başta olmak üzere sosyal çevresi), şans, sosyoekonomik geçmiş gibi değişkenler oldukça etkilidir. Bu yüzden yüksek statü ya da çok para sahibi insanların sizlere hayatta daha başarılı olmanız için verdikleri tavsiyeleri de zihninizin bir yanında hep şüpheyle karşılamalısınız.

Neleri Göremiyoruz, Göremediğimiz Şeyler Neler, Bize Neler Anlatıyor, hayatta kalma yanılgısı nedir, gözlerimiz neleri göremiyor, göremediğimiz ilginç şeyler neler, ted konuşmacısı nedir, hayata bakış açısı farklılığı, insan psikolojisi, bakış açısının farklılıkları ve benzerlikleri, hayatta başarılı olmanın yolları, kafa karıştıran hayatta kalma yanılgısı nedir